Stres

Opiekun osoby starszej tracącej samodzielność jest narażony na silny przewlekły stres, szczególnie, kiedy podopieczny wymaga długotrwałej i intensywnej pomocy. Sprawowanie opieki może powodować zmianę planów życiowych, skłaniać do wyrzeczeń i wiąże się z przemęczeniem oraz poczuciem bezradności. Opiekunowie rodzinni pełnią swoją rolę nieustannie i nieustannie muszą mierzyć się z utratą sił, chorobą, postępującą niesamodzielnością bliskiej osoby. Życie opiekuna nierzadko zostaje podporządkowane potrzebom podopiecznego, a nowa sytuacja wymusza rezygnację np. z pracy zawodowej czy niektórych form wypoczynku i spędzania wolnego czasu np.  podróży, na rzecz sprawowania opieki. Jeśli stres, którego doświadcza opiekun rodzinny jest intensywny i trwa zbyt długo może przerodzić się w tzw. chroniczny (przewlekły) stres, prowadzący do wypalenia.

Przewlekły stres powoduje wyczerpanie  zasobów sił i energii, którymi dysponuje opiekun. Nieustanne pozostawanie w napięciu i gotowości sprawia, że destabilizuje się funkcjonowanie całego organizmu. Stres przyczynia się również do trudności w ocenie własnych możliwości i granic odporności psychicznej. Chociaż objawy reakcji na stres mogą być zróżnicowane, w rezultacie prowadzą do  utraty wewnętrznej równowagi i poważnych konsekwencji zdrowotnych.

Objawy wyczerpania i przewlekłego stresu:

• brak energii
  
• osłabienie
  
• utrzymujące się zmęczenie
  
• uczucie ciężkości w ciele (“jakby ołowiu”)
  
• poczucie “to dla mnie zbyt wiele”
  
• nerwowość i drażliwość
  
• przygnębienie, a nawet rozpacz
  
• uczucie pustki
  
• uczucie gniewu
  
• niepokój i lęk
  
• poczucie bycia bezwartościowym
  
• poczucie braku sensu
  
• zaburzenia snu
  
• drętwienie kończyn
  
• bóle głowy, pleców
  
• problemy z ciśnieniem
  
• nudności
  
• podatność na infekcje
  

Wypalenie i depresja

Sytuacja członków rodzin i bliskich opiekujących się osobą starszą niesamodzielną (częściowo lub całkowicie) z powodu ogólnego stanu zdrowia i/lub demencji jest bardzo obciążająca ponieważ opieka musi być sprawowana niemal nieprzerwanie i bez możliwości określenia perspektywy czasowej. Długotrwała ekspozycja na stres czyli przedłużająca się mobilizacja naszego organizmu może przekształcić się w stres chroniczny, którego następstwem będzie wypalenie.

Wypalenie opiekuna to reakcja jego ciała i psychiki na nadmierne obciążenie. Oznacza całkowite wyczerpanie fizyczne i emocjonalne powstałe w wyniku nagromadzenia napięć i negatywnych doświadczeń. Wypalenie jest stanem, w którym wyczerpanie powoduje niezdolność do sprostania zadaniom jakie stawia dalsze sprawowanie opieki.

Opiekunowie rodzinni są szczególnie narażeni na zespół wypalenia ponieważ z podopiecznym wiąże ich bliska emocjonalna relacja. Wieloletnia, często samotna opieka  nad chorym z chorobą neurodegeneracyjną np. Alzheimera, Parkinsona lub inną, której towarzyszy otępienie (demencja) może wyniszczyć fizyczne i psychiczne zasoby opiekuna.

Warto pamiętać, że wypalenie to stan stopniowo, powoli nasilających się objawów.

Etapy wypalenia opiekuna:

I faza - ostrzegawcza

Zmęczenie, obniżenie nastroju - pesymizm, bezsenność, bóle głowy, rozdrażnienie.

Objawy przypominają skutki zwykłego przemęczenia i często są przez opiekuna bagatelizowane.

II faza

Objawy z I fazy  nasilają się. Dodatkowo opiekun doświadcza apatii, poczucia beznadziejności sytuacji, w której się znalazł i własnej niekompetencji. Zaczyna wątpić, że jest w stanie sprostać wyzwaniom i stawić czoła trudnościom. Powoli zaniedbuje swoje obowiązki,  własne potrzeby, obojętnieje wobec potrzeb podopiecznego, pomniejsza jego problemy, może  obwiniać inne osoby np. lekarzy czy członków rodziny.

Jeżeli na tym etapie opiekun nie otrzyma specjalistycznego wsparcia (od lekarza, psychologa) i nie uzyska pomocy, doświadczy stanu skrajnego zmęczenia i wyczerpania, prowadzącego do tzw. końcowej  fazy „wypalania się sił”.

III faza - “wypalanie się sił”

To faza końcowa. U opiekuna pojawia się negatywny obraz podopiecznego, siebie i swojej sytuacji życiowej. Może pojawić się niechęć i chłód  emocjonalny wobec podopiecznego, zobojętnienie na jego potrzeby i pragnienia, wycofanie z kontaktu. Rośnie drażliwość, poczucie krzywdy, nasilają się konflikty.

W tym stadium opiekun zwykle jest już bardzo wyczerpany, zarówno fizycznie, jak i psychicznie. Znacząco może pogorszyć się jego stan zdrowia. Wielu opiekunów może cierpieć na chroniczne przemęczenie i ogólne osłabienie, bezsenność, bóle i zawroty głowy, bóle mięśni i kręgosłupa (M. Wojciechowska, 2007; N. L. Mace, P. V. Rabins, 2005). Często obserwuje się wzmożone napięcie emocjonalne, duży niepokój i zmienność nastroju. Opiekunom towarzyszy  też poczucie osamotnienia, bezsilności, własnej niekompetencji i porażki. Obniża się ich samoocena i poczucie własnej wartości.

Należy też dodać, że u osób sprawujących długotrwałą opiekę nad chorym na chorobę Alzheimera (lub inne wywołujące otępienie) może dojść do obniżenia odporności immunologicznej, a także do rozwoju innych schorzeń, np. zaburzeń odżywiania, chorób sercowo-naczyniowych (nadciśnienie tętnicze, choroba wieńcowa), układu oddechowego itp.

Depresja

Wypalenie opiekuna najczęściej wiąże się z depresją. Często depresja jest skutkiem wypalenia. Opiekun traci chęć i energię do działania, izoluje się od otoczenia, może zaniedbywać swoje obowiązki.

Czynniki zwiększające ryzyko wypalenia i depresji:

• brak wsparcia ze strony rodziny i otoczenia,
  
• ograniczona samodzielność i kondycja psychiczna podopiecznego,
  
• długotrwała opieka nad chorym (kilka i więcej lat)
  
• problemy zdrowotne i wiek opiekuna,
  
• aktywność zawodowa opiekuna (kolizja ról społecznych)

Na co zwrócić uwagę - objawy depresji opiekuna:

• nastrój smutku, żalu, obojętności,
  
• drażliwość, wybuchowość, płaczliwość,
  
• zmienność nastroju
  
• izolowanie się od otoczenia, zaniechanie kontaktów towarzyskich,
  
• utrata wcześniejszych zainteresowań, także ważnymi obowiązkami,
  
• wrażenie ciągłego zmęczenia, poczucie utraty energii,
  
• bóle głowy, zwiększenie lub brak apetytu i wzrost lub spadek wagi,
  
• lęk, ogólny niepokój,
• spadek libido,
• zaburzenia snu - bezsenność lub nadmierna senność, wczesne budzenie się (kilka godzin wcześniej niż zwykle),
• nasilenie niektórych lub wszystkich objawów w godzinach porannych i przedpołudniowych, a stopniowe ich łagodzenie w późniejszej części dnia,
• poczucie winy - analizowanie błędów i złych wyborów życiowych,
  
• obniżone poczucie własnej wartości,
  
• brak nadziei,
  
• trudności w skupieniu uwagi, spadek sprawności myślenia, osłabienie pamięci,
  
• pogorszenie kondycji, męczliwość lub niepokój ruchowy,
  
• myśli o śmierci i samobójstwie.

Jeśli obniżony nastrój  lub utrata zainteresowania niemal wszystkimi czynnościami i płynącymi z nich przyjemnościami utrzymuje się co najmniej dwa tygodnie, a dodatkowo występuje co najmniej pięć z w/w objawów należy skonsultować się z lekarzem rodzinnym lub lekarzem psychiatrą.

Przeczytaj także:

Kto to jest opiekun rodzinny?

Uczucia i emocje towarzyszące opiece

Jak sobie radzić?